Varant Nedir

Varant, elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da dayanak göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan, belirli bir tarihte ya da belirli bir tarihe kadar, alma ya da satma hakkı veren bir menkul kıymet türüdür. Varantlar kullanıcısına hak verir, yükümlülük getirmez. Daha özet bir ifade ile varant, menkul kıymetleştirilmiş bir opsiyondur.

Varant satın alan yatırımcı dayanak varlığın kendisini değil, o dayanak varlığı alma ya da satma hakkını satın alır ve varantlarda risk ödenen primle sınırlıdır.

Varantlar BIST'de ve tıpkı hisse senetleri gibi piyasa yapıcılı sürekli müzayede sistemiyle işlem görmektedirler. Varantlarda takas, vade içinde hisse senetleriyle aynıdır (t+2). Vade sonunda ise ekonomik olarak anlamlı bir değer yaratıyorsa, varantlardan doğan hak takas bitiminden bir iş günü sonra kullanılır.

Varantlar kaldıraçla işlem yapılmasına olanak sağlayan menkul kıymetleridir. Hisse senedi yatırımından farklı olarak, düşüş öngörüsü ile, satış yönünde de pozisyon alınabilmesine olanak tanır. Bu nedenle varantlar, alım varantları ve satım varantları olarak işlem görürler. Alım ya da satım varantlarında işlem yapabilmek için, tıpkı opsiyonlarda olduğu gibi, yatırılması gereken bir prim miktarı vardır. 

Varantların Özellikleri

• Varantlar serbest marjla işlem görmektedirler. Ancak işlemler, kotasyon fiyat aralığı içinde (kotasyon dahil) gerçekleşir.
• Varantlarda açığa satış işlemine izin verilmez.
• Varantlar, ödünç işlemlerine konu olamaz.
• Varantlarda kredili işlemlere izin verilmez.
• Varantlarda emir iptali her zaman serbesttir. Emir bölme hisse senetleri ile aynı kurallarla yapılır.
• Varantlarda fiyat ve miktar iyileştirme / kötüleştirme serbesttir.
• Varantlarda özel emirlere izin verilir. (kotasyon aralığı dışında da olabilir)
• Varant işlemleri Hisse Senetleri Piyasası sürekli müzayede seans saatleri dahilinde gerçekleştirilir.
• Varantlarda piyasa yapıcı tarafından kotasyon verilmeden emir kabulü ve işlemler başlamaz.
• Varantlar için ihraççı tarafından belirlenmiş bir kullanım fiyatı vardır. Kullanım fiyatı, varanttan doğan hakkın kullanılması halinde, dayanak varlığın hangi fiyattan alınabileceği ya da satılabileceğini gösteren fiyattır. Kullanım tarihinde, bu fiyattan işlemi gerçekleştirmek ekonomik yarar sağlayacaksa varant işleme konulur.
• Varantlarda önceden belirlenmiş bir vade tarihi vardır. Vade tarihi, ihraç esnasında belirlenmektedir. Avrupa tipi varantlarda, hak sadece vade sonunda kullanılabilirken, Amerikan tipi varantlarda vade sonuna kadar istenilen bir tarihte kullanım hakkı vardır.
• Varantlar yatırımcılarına, hisse senedinde olduğu gibi, Kâr Payı Hakkı, Yeni Pay Alma Hakkı (Rüçhan), Tasfiye Bakiyesine Katılma Hakkı, Şirket Yönetimine Katılma Hakkı, Oy Hakkı ve Bilgi Alma Hakkı sağlamaz.

Varant İşlem Esasları

• Varantlar BIST'de Kurumsal Ürünler Pazarında yer alan Varant Pazarında işlem görür.
• Piyasa Yapıcılı çok fiyat-sürekli müzayede sistemiyle işlem görür.
• Piyasa yapıcı, likitidetiyi sağlamak amacıyla BIST sistemine, almaya ve satmaya razı olduğu fiyat ve miktar bilgisini içeren çift yönlü emir girerek kotasyonu sağlar.
• Piyasa Yapıcı üye, kotasyon girmeden varantlara emir girişi yapılamaz.
• Verilen alış-satış emirleri fiyat ve zaman önceliği kurallarına göre sisteme kabul edilir. Kotasyon aralığı dahilindeki fiyatlardan karşı taraftaki uygun fiyatlı alış-satış emirleriyle ve/veya kotasyon emirleri ile eşleşerek işleme dönüşür.
• Pazarda baz fiyat uygulanmadığından fiyat oluşumunda alt ve üst limit belirlenmemekte, serbest marj uygulanmaktadır.
• Pazarda, bütün işlemler piyasa yapıcının verdiği alım ve satım kotasyonları aralığında gerçekleşir. Kotasyon aralığı dışındaki fiyatlardan verilen emirler de sisteme kabul edilir, ancak kotasyon aralığı içinde kaldığı sürece işlem görebilirler.
• Varantlara açılış seansında emir veya kotasyon girilemez.
• Varantlarda seans içinde emir iptali serbesttir.

Varantlarda Takas

"Takas" alım-satımı BIST'de gerçekleştirilen varantların ve bu işlemin karşılığı olan nakdin yatırımcıların hesapları arasında değişimini ifade ederken, "varant dönüşümü" varanttan doğan hakkın kullanımı sırasında gerçekleştirilen işlemleri ifade etmektedir.

Takas Süresi

Varantların takas işlemleri, hisse senetleri, rüçhan hakkı kuponları ve borsa yatırım fonlarının takasında olduğu gibi (T+2)'de, BIST Hisse Senetleri Piyasası takas işlemleri düzenlemeleri ve işleyiş esasları çerçevesinde gerçekleştirilir.

Dönüşüm

Varantların dönüşümünde, varantların aşağıdaki özellikleri önemlidir.

• Dayanağının hisse, sepet veya endeks oluşu
• Tipi (Amerikan ya da Avrupa oluşu)
• Türü (alım-call ya da satım-put oluşu)
• Dönüşüm şekli (nakit uzlaşı-kaydi teslimat oluşu)
• Kârda, zararda veya başa başta oluşu

Son İşlem Günü

Varantlarda son işlem günü vade sonu günüdür. Vade sonunda (t günü piyasa kapandıktan sonra) varantı elinde tutan hak sahibi, dönüşüm koşullarında belirtilen şartları dönüşüm tarihinde yerine getirmeyi taahhüt eder. Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) nezdinde hak sahibi kayıtlarının oluşması için, son işlem gününde gerçekleşen işlemlerin takasının tamamlanması gerekmektedir (t+2 gün sonu). Dolayısıyla Son İşlem Günü varantın son hak sahipleri t+2'de belirlenir. Hak kullanım işlemleri en erken t+3'te başlar.

Varant Değer ve Fiyatı

Varantın değerinin oluşumunda en önemli iki faktör içsel değer ve zamansal değerdir.

İçsel değer, varantın, dayanak varlığın spot fiyatına göre durumunu ifade eder ve kâr-zarar durumunu belirler.

Dayanak varlığın spot fiyatının, kullanım fiyatının altında olması durumunda alım varantları kârdadır. Satım varantları ise, kullanım fiyatı spot fiyatın üzerinde olduğu durumda kârdadır. Kullanım fiyatı ile hisse fiyatının eşit olması durumunda ise, varant başa baş fiyatta kabul edilir.

Zamansal değer, varantın fiyatı ile içsel değer arasındaki farktır ve varantın vade sonuna kadar taşıdığı değeri ifade eder. Varantın vadesine kadar kalan süre ne kadar uzunsa, varantın performans göstereceği süre de uzun olacağından, değeri de o kadar fazladır.

Varantın Fiyatını Etkileyen Faktörler

Dayanak Varlığın Fiyatı

Dayanak varlığın fiyatı ile alım (call) varantın fiyatı arasında pozitif, satım (put) varantının arasında negatif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Dayanak varlığın fiyatı yükseldikçe alım varantlarının fiyatı artarken, satım varantlarının fiyatı azalmaktadır.

İşleme Koyma Fiyatı

Varantın işleme koyma fiyatı ile alım varantının fiyatı arasında negatif, satım varantının fiyatı ile ise pozitif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. İşleme koyma (Uzlaşma) fiyatı yükseldikçe alım varantlarının fiyatı azalırken, satım varantlarının fiyatı artmaktadır.

Vadeye Kalan Gün Sayısı

Vadeye kalan gün sayısı ile hem alım hem de satım varantları arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Vadeye kalan gün sayısı arttıkça hem alım varantlarının hem de satım varantlarının fiyatı artmaktadır.

Volatilite

Dayanak varlığın volatilitesi (oynaklığı) ile hem alım hem de satım varantları arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Dayanak varlığın volatilitesi arttıkça hem alım varantlarının hem de satım varantlarının fiyatı artmaktadır.

Piyasa Faiz Oranı

Faiz oranı ile alım (call) varantının fiyatı arasında pozitif, satım varantının arasında negatif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Faiz oranı yükseldikçe alım varantların fiyatı artarken, satım varantlarının fiyatı azalmaktadır.

Temettü (Kâr Payı)

Dayanak varlığın ait olduğu şirketin ödediği temettü (kâr payları) ile alım varantının fiyatı arasında negatif, satım varantının arasında ise pozitif yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Kâr payları yükseldikçe alım varantlarının fiyatı azalırken, satım varantlarının fiyatı artmaktadır.

Varantın İşlem Kodu

BIST tarafından kısa ve uzun kod olarak iki ayrı kod belirlenmiştir. BIST'de, dayanak varlığa bağlı olarak hisse ve endeks varantları bulunmaktadır. Varantın işlem kodları da endeks ya da hisse ve varantın vadesi, ihraççı aracı kurum adı esas alınarak aşağıdaki şekilde belirlenmiştir.

Kısa Kod

(Dayanağı Bir Hisse Senedi Olan Varantlar İçin)

Dayanağı bir hisse senedi olan varantlar için kısa kod alfa numeriktir ve 5 karakterden oluşur. İlk iki karakter dayanak hisse senedini ifade eden harflerden oluşur.

İlk iki karakter harflerden oluşur ve dayanak endeksi ifade eder (örneğin XU030 için OZ harfleri, XU050 için EL harfleri, XU100 için YZ, BIST 10 Banka için OB harfleri kullanılır).

Devamında ihraççı kuruluşu temsil eden bir harf yer alır. Sonraki iki karakter A-Z arası harflerden oluşur ve her varant için ayrı belirlenir.

A-O arası harfler alım hakkı veren (call) varantlar için, P-Z arası harfler satım hakkı veren (put) varantlar için kullanılır.

Alım varantları için son iki harf: AA ile başlar ve OO ile biter (AB, AC, AD, BA, BB, BC, ..., OA, OB, OC.... OO).

Satım varantları için son iki harf: PP ile başlar ve ZZ ile biter (PP, PR, PS, ..., ZP, ZR, ZS....ZZ).

Uzun Kod

Varanta ilişkin daha detay bilgilerin yer aldığı bir koddur. 32 karakterden oluşur (boşluklar hariç) ve varanta dayanak finansal ürünün özelliğine göre bilgiler içerir. 

Varant Yatırımının Riskleri

• Varantlar belirli bir vadeye sahiptir (ömürleri sınırlıdır).
• Kaldıraç etkisi nedeniyle varant alım işlemi yapmanın piyasada lehte çalışabileceği gibi aleyhte de çalışabileceği ve bu anlamda kaldıraç etkisinin yüksek kazançlar sağlayabilme ya da zarara yol açabilme ihtimali göz ününde bulundurulmalıdır.
• Piyasada oluşacak fiyat hareketlerine bağlı olarak, yatırılan paranın tümü kaybedilebilir. Bununla birlikte risk, varanta ödenen bedel ve buna ek olarak ödenen komisyon ve diğer ücretler ile sınırlıdır.
• Varant alım satımına ilişkin olarak yapılacak teknik ve temel analizlerin kişiden kişiye farklılık arz edebileceği ve bu analizlerde yapılan öngörülerin gerçekleşmeme olasılığının bulunduğu dikkate alınmalıdır.

Varant ihracı nedeniyle ihraççının maruz kaldığı risklere ilişkin risk yönetim politikasının izahnâmede yer alması zorunludur. İzahnâme, Tebliğ uyarınca ihraççı ile piyasa yapıcının internet sitesinde yayınlanır. İhraççının risk yönetim politikası, yatırım kararı verilmeden önce dikkatle incelenmelidir.